منشور کوروش در ایران نمایش داده می شود؟

ایرانیان به احتمال زیاد بهار سال آینده می توانند لوح گلینی را که به دستور کوروش، بنیانگذار سلسله هخامنشی برای حمایت از مردم بابل نگاشته شده بود، در ساختمان اخرایی رنگ موزه ملی ایران تماشا کنند.

محمدرضا مهراندیش، مدیر موزه ملی ایران در حالی این اقدام را ناشی از ماموریت ریاست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مبنی بر "نمایش تعلقات تمدن کشورمان" اعلام کرد که نخستین خبرها درباره نمایش لوح کوروش پیش از حضور مشایی در راس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انتشار یافته بود.

دی ماه سال ۱۳۸۳ بود که برگزاری نمایشگاه "امپراتوری فراموش شده: جهان هخامنشی" و خروج آثار زرین موزه ملی ایران از کشور در کنار عنوانی که موزه بریتانیا برای نمایشگاه در نظر گرفته بود، مورد اعتراض گروهی از کارشناسان قرار گرفت و مدیران سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را بر آن داشت تا با برگزاری یک نشست مطبوعاتی به ابهام های موجود پاسخ دهند.

در همین جلسه بود که محمدرضا کارگر، مدیر وقت موزه ملی، خبر نمایش لوح کوروش در کنار مجموعه طلاهای جیحون را اعلام کرد و گفت این آثار قرار است پس از انجام بازسازی موزه ایران باستان و فراهم آمدن شرایط مناسب به لحاظ حفاظت فیزیکی، همراه با دیگر آثار نفیسی که متعلق به ایران است و در موزه های معتبر دنیا نگهداری می شود، در موزه ایران باستان به نمایش درآیند.

البته چندی پیش از انتشار خبر در ایران نشریه آرت نیوز نیز از امانت این شی در سال ۲۰۰۶ میلادی خبر داده بود. بنابر گزارش این نشریه، موزه بریتا‌نیا متعهد شده بود منشور کوروش را در مقابل بیش از ۵۰ شی تاریخی که برای نمایشگاه جهان هخامنشی از موزه ملی ایران امانت گرفته بود، به ایران امانت دهد.

انتشار خبر نمایش این شی در ایران، بار دیگر کوروش و مهم ترین بازمانده اش را در صدر اخبار فرهنگی قرار داد. در این اخبار اعلام شد قرار است لوح کوروش که از هنگام کشف در محوطه ای باستانی در عراق، در موزه بریتانیا نگهداری می شود از سوی این موزه به ایران تحویل شود. البته در خبرهای تکمیلی ماجرای تحویل همیشگی آن به ایران تکذیب و بر امانت بلند مدت آن تاکید شد.

آقای کارگر، که به تازگی مدیریت تالار وحدت را عهده دار شده است، ماجرای نمایش لوح کوروش را این طور شرح می دهد: "بعد از برقراری ارتباط عمیق میان موزه ملی ایران و موزه های معتبر دنیا نظیر لوور، بریتانیا و آرمیتاژ قرار بر این شد که با پایان بازسازی موزه ایران باستان، این بخش از موزه با نمایش اشیای شاخص فرهنگ و تمدن ایران که تعدادی در ایران و بخشی در موزه های بین المللی نگهداری می شود، بازگشایی شود."

" این مسئله را با موزه های لوور و بریتانیا در میان گذاشتیم و آنها هم اعلام آمادگی کردند. از جمله این اشیا لوح کوروش بود. موزه بریتانیا قول داد این اثر را همراه با مجموعه طلاهای جیحون که آنها هم به دوره هخامنشی تعلق دارند، به موزه ملی ایران امانت دهد. مشروط بر اینکه شرایط مناسبی برای نمایش و حفاظت از آنها فراهم آید."

این باستان شناس تاکید می کند: "لوح کوروش سفالین است و شرایط ویِژه ای برای نگهداری و نمایش نمی خواهد ‌یعنی مانند تابلوهای نقاشی یا پارچه آسیب پذیر نیست اما باید از سوی برگزار کننده نمایشگاه بیمه شود که هزینه بسیار سنگینی خواهد داشت. علاوه بر این باید شرایط امنیتی خاصی برای آن ترتیب داده شود. بروز کوچکترین اتفاق غیر منتظره در جریان نمایش این اثر در تهران، جدا از خسارت های سنگین مالی، حیثیت موزه ملی ایران را به عنوان موزه مادر خدشه دار می کند. به همین دلیل همان زمان به فراهم آمدن شرایطی همپای استانداردهای بین المللی برای نمایش این اثر و دیگر آثار ارزشمند فرهنگ و تمدن ایران پافشاری می کردیم که البته در زمان مدیریت من امکان آغاز عملیات بازسازی و تجهیز موزه فراهم نشد."

نینا رضایی، مدیر روابط عمومی موزه ملی درباره شرایط نمایش این اثر در موزه ملی می گوید: "به هرحال در طول سال نمایشگاه های متعددی از آثار ارزشمند مخزن موزه در طبقه فوقانی موزه ایران باستان برگزار می شود که تا کنون مشکلی برای هیچ یک به وجود نیامده و به لحاظ امنیتی مشکلی ندارند. علاوه بر این در حال حاضر ساختمان موزه دوران اسلامی در حال بازسازی و تجهیز است و امکان دارد منشور کوروش در این بخش به نمایش در آید."

او همچنین درباره انتشار خبر به عنوان رویدادی جدید و بدون اشاره به اخباری که سه سال پیش از سوی این موزه درباره منشور کوروش انتشار یافت، توضیح می دهد: "آن زمان مذاکراتی انجام شد اما مدون نشد. این بار در جریان حضور مدیر موزه بریتانیا در تهران مذاکرات شکل جدی تری گرفت به همین دلیل خبر را دوباره منتشر کردیم."

مدیر موزه ملی نیز در گفت و گو با خبرگزاری فارس روند مذاکرات را اینطور شرح داده است: " موافقتنامه‌های حقوقی مورد نیاز دولت برای ورود این اثر تاریخی به ایران در دستور کار قرار خواهد گرفت."

بازگرداندن آثار تمدن ایران به کشور

بخش عمده ای از آثار تاریخی و فرهنگی کشورهای صاحب تمدنی چون ایران، یونان، مصر و ایتالیا در موزه هایی خارج از این کشورها نگهداری می شود و موزه های لوور، بریتانیا و آرمیتاژ با اختصاص تالارهایی بسیار بزرگ به آثار این کشورها بزرگترین دارندگان آثار ارزشمند تاریخی در دنیا به شمار می روند.

تلاش کشورها برای بازپس گیری آثار تمدن خود، رویدادی تازه نیست. چند سال پیش بود که دولت یونان برای بازپس گیری مجسمه ها، دیوار نگاره های برجسته و معبدی که در زمان سلطه عثمانی بر این کشور به موزه بریتانیا فروخته شد، شکایت کرد اما دادگاه های بین المللی در نهایت به نفع موزه بریتانیا رای دادند و این آثار در موزه بریتانیا ماندگار شد.

انتشار خبر نمایش لوح کوروش در ایران، احتمال حضور همیشگی آن در ایران را بار دیگر در اذهان زنده و دوستداران این اثر تاریخی را به نگهداری آن در تهران امیدوار کرد.

اما آقای کارگر با تجربه ۱۲ سال مدیریت در موزه ملی ‌احتمال آن را بسیار اندک می داند: "کشورهایی که دارای آثار تمدنی بسیار در موزه های بین المللی هستند طی چهار دهه گذشته برای بازگرداندن این آثار به سرزمین اصلی و زادگاهشان تلاش بسیاری کردند اما هنوز شرایط حقوقی جهانی برای این انتقال فراهم نشده است. به همین دلیل مهم ترین فعالیت در این زمینه اثبات مالکیت معنوی کشورهای صاحب تمدن بر آثار و ثبت آن است."

او به طور خاص درباره لوح کوروش می گوید: "با توجه به تعامل ارزنده و سازنده ایران با موزه بریتانیا طی سال های اخیر امکان دسترسی کارشناسان ایرانی به اشیای ایرانی این موزه فراهم آمد و حقوق معنوی آثار موجود در دپارتمان ایران این موزه بزرگ به نام ایران شناخته شد. در دنیای باستان شناسی و تاریخ، همه کارشناسان بر این مسئله که لوح کوروش که در عراق کنونی کشف شده یک شی ایرانی است، اتفاق نظر دارند."

ماجرای کشف نخستین منشور حقوق بشر

سال ۱۲۸۵ شمسی هرمز رسام یکی از اعضای یک گروه کاوش انگلیسی در معبد بزرگ اِسَـگیلَـه (نیایشگاه مَـردوک، خدای بزرگ بابلی) در شهر باستانی بـابِـل در بین‌النهرین استوانه ای از گل پخته به دست آورد.

گمان نخستین باستان شناسان این بود که این لوح توسط یکی از پادشاهان بابلی نگاشته شده است. اما پس از بررسی خط شناسان مشخص شد که این سنگ نوشته در سال ۵۳۸ پیش از میلاد به هنگام ورود سپاه فاتح ایران به بابل به فرمان کوروش نوشته شده است.

ترجمه و انتشار متن این استوانه گلی نشان داد آن چه از خاک بابل کشف شده، در واقع "نخستین منشور جهانی حقوق بشر" است. به همین دلیل در سال ۱۳۴۸ در گردهمایی حقوق دانان سراسر جهان که در کنار آرامگاه کوروش برگزار شد، او را نخستین بنیانگذار حقوق بشر نامیدند.

استوانه کوروش به شدت آسیب‌ دیده است، بسیاری از سطرهای آن از بین رفته و یا بر اثر فرسودگی بیش از اندازه قابل خواندن نیست. نوشته‌های بخش‌های آسیب‌دیده را تنها با توجه به اندازه فضای خالی و برخی حروف باقی مانده در آن می‌توان تا حدودی بازسازی کرد که در این بازسازی احتمال اشتباه‌هایی وجود دارد.

علاوه بر از آنجا که در خوانش و ترجمه نوشته‌های بابلی، هنوز اتفاق نظر وجود ندارد؛ متن منشور کوروش در ترجمه‌های گوناگون تفاوت دارد با این وجود محتوای اصلی آن که در بردارنده احترام به اقوام و ادیان و مذاهب گوناگون است از سوی همه باستان شناسان تایید می شود.

کوروش در این کتیبه برای نخستین بار از رعایت حقوق طبیعی و مادی و معنوی انسان صحبت کرده است.

رضا مرادی غیاث آبادی متن لوح را اینطور ترجمه کرده است:

" منم کـوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه توانمند، شاه بابِـل، شاه سومر و اَکَد، شاه چهار گوشه جهان. پسر کمبوجیه، شاه بزرگ … نوه کوروش، شاه بزرگ … نبیره چیش‌پیش، شاه بزرگ … آنگاه که بدون جنگ و پیکار وارد بابل شدم، همه مردم گام‌های مرا با شادمانی پذیرفتند. در بارگاه پادشاهان بابِـل بر تخت شهریاری نشستم. مردوک خدای بزرگ دل‌های پاک مردم بابـل را متوجه من کرد … زیرا من او را ارجمند و گرامی داشتم. ارتش بزرگ من به صلح و آرامی وارد بابل شد. نگذاشتم رنج و آزاری به مردم این شهر و این سرزمین وارد آید. وضع داخلی بابل و جایگاه‌های مقدسش قلب مرا تکان داد … من برای صلح کوشیدم. من برده‌داری را بر‌انداختم، به بدبختی آنان پایان بخشیدم. فرمان دادم که همه مردم در پرستش خدای خود آزاد باشند و آنان را نیازارند. فرمان دادم که هیچکس اهالی شهر را از هستی ساقط نکند. مَـردوک خدای بزرگ از کردار من خشنود شد … او برکت و مهربانی‌اش را ارزانی داشت. ما همگی شادمانه و در صلح و آشتی مقام بلندش را ستودیم … من همه شهرهایی را که ویران شده بود از نو ساختم. فرمان دادم تمام نیایشگاه‌هایی که بسته شده بودند را بگشایند. همه خدایان این نیایشگاه‌ها را به جاهای خود بازگرداندم. همه مردمانی که پراکنده و آواره شده بودند را به جایگاه‌های خود برگرداندم و خانه‌های ویران آنان را آباد کردم. همه مردم را به همبستگی فرا خواندم. همچنین پیکره خدایان سومر و اَکَـد را که نَـبونید بدون واهمه از خدای بزرگ به بابل آورده بود، به خشنودی مَردوک خدای بزرگ و به شادی و خرمی به نیایشگاه‌های خودشان بازگرداندم. بشود که دل‌ها شاد گردد. بشود، خدایانی که آنان را به جایگاه‌های مقدس نخستین‌شان بازگرداندم، هر روز در پیشگاه خدای بزرگ برایم زندگانی بلند خواستار باشند. بشود که سخنان پر برکت و نیکخواهانه برایم بیابند. بشود که آنان به خدای من مَردوک بگویند: ‘‘ به کوروش شاه، پادشاهی که ترا گرامی می‌دارد و پسرش کمبوجیه، جایگاهی در سرای سپند ارزانی دار.’’ من برای همه مردم جامعه‌ای آرام فراهم ساختم و صلح و آرامش را به تمامی مردم اعطا کردم."

لوح کوروش تنها یک بار در جریان جشن‌های ۲۵۰۰ ساله برای نمایش در ایران از موزه بریتا‌نیا خارج شد. آن زمان یعنی در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی، منشور را ۵ هزار پوند بیمه کردند و شی یاد شده تنها به مدت ۱۰ روز در ایران و در موزه برج آزادی به نمایش در آمد.

یک کپی از منشور کوروش به عنوان کهن‌ترین فرمانِ شناخته‌شده تفاهم و همزیستی ملت‌ها در ساختمان سازمان ملل متحد در نیویورک نگهداری می‌شود. این کتیبه در فضای بین تالار اصلی شورای امنیت و تالار قیمومت قرار دارد.